Gniewosz plamisty (Coronella austriaca) jest jednym z najrzadszych gatunków gadów występujących w Polsce, obok węża Eskulapa (Zamenis longissimus) i żółwia błotnego (Emys orbicularis) (od niedawna także zaskrońca rybołowa Natrix tessellata i jaszczurki murowej Podarcis muralis). W związku z krytycznym stanem populacji tego gatunku, wielokrotnie wskazywanym w ubiegłym wieku, został on umieszczony w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt ze statusem VU – narażony na wyginięcie (Profus i Sura 2001). Według Ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. 2004 nr 92 poz. 880) oraz Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183) gniewosz plamisty podlega ochronie ścisłej, a miejscom jego rozrodu lub regularnego przebywania przysługuje odpowiednia ochrona obszarowa w postaci stref ochrony ostoi.

Gniewosz plamisty jest nie tylko uznawany za gatunek rzadki, ale także słabo rozpoznany. Na przełomie XX i XXI wieku znanych było zaledwie kilkanaście stanowisk, których liczebność przekraczała 10 osobników, z kolei liczba dużych pól atlasowych, w których stwierdzono obecność gatunku stanowiła zaledwie 111 spośród 290 (uwzględniając też pola pokryte przez dane zebrane do roku 1950) (Profus i Sura 2003). W 2016 roku Towarzystwo Herpetologiczne NATRIX rozpoczęło projekt gromadzenia danych na temat występowania gniewosza plamistego w Polsce, oparty głównie o tzw. naukę obywatelską (ang. citizen science). W ciągu pięciu lat trwania projektu zebrano informacje na temat 1196 obserwacji gniewosza zlokalizowanych nierównomiernie na terenie kraju (stan na 01.01.2022 r.) (Ryc. 1). Na podstawie posiadanych danych prezentujemy najważniejsze wnioski dotyczące aktualnego stanu populacji gatunku w Polsce oraz jego statusu ochronnego.

I Pozorny wzrost liczby stanowisk

Po roku 2000 opublikowano szereg doniesień na temat nowych stanowisk gniewosza (Kolanek i inni 2017). W połączeniu z liczbą obserwacji zgromadzonych przez TH NATRIX można to błędnie interpretować jako przejaw wzrostu liczebności oraz zasięgu gniewosza plamistego w Polsce. Wzrost liczby obserwacji gniewosza plamistego jest jednak ściśle związany z liczbą osób zaangażowanych w gromadzenie i przekazywanie obserwacji tego gatunku. Pierwsze wydanie “Atlasu płazów i gadów Polski” z 2003 roku (Profus i Sura 2003) zawiera listę co najmniej 83 autorów źródeł pisanych lub obserwacji niepublikowanych, których obserwacje znalazły się w bazie Instytutu Ochrony Przyrody PAN. Dla porównania do bazy TH NATRIX informację o zaobserwowaniu gniewosza przesłało 446 osób prywatnych oraz kilkadziesiąt odpytanych mailowo/listownie instytucji, głównie nadleśnictw (pomijamy w tym zestawieniu dane ze źródeł literaturowych). Jeszcze niecałe dwie dekady temu wiedza nt. występowania gatunków rzadkich pozyskiwana była niemal wyłącznie poprzez zawodowe kontakty osób związanych z ochroną przyrody i nauką. Rozwój technologiczny: telefonów komórkowych, internetu oraz mediów społecznościowych spowodował, że informacja o rozmieszczeniu takich gatunków może być obecnie pozyskana od każdej osoby z dostępem do internetu i wyposażonej w telefon z funkcją wykonania zdjęcia. Gwałtowny wzrost liczby doniesień faunistycznych należy zatem interpretować jako przejaw efektywności nauki obywatelskiej, a nie wzrostu liczebności i/lub rozszerzania zasięgu gniewosza. Należy mieć na uwadze, że tak szybka kolonizacja nowych obszarów jest niemożliwa w przypadku gatunku o tak małej mobilności jak gniewosz plamisty – dorosłe gniewosze zwykle przemieszczają się na odległości nieprzekraczające 300-400 metrów (zwykle mniej, rzadko więcej). Jako gatunek osiadły gniewosz należy do gatunków silnie narażonych na zanik w wyniku utraty siedlisk (Reading i inni 2000), a wiele siedlisk preferowanych przez ten gatunek znika w szybkim tempie, np. murawy kserotermiczne. Tendencje spadkowe, a nie wzrostowe wynikają również z danych dotyczące liczebności i wyniki krajowego monitoringu (patrz pkt. II).

II Ocena stanu populacji

W celu wstępnej oceny kondycji krajowej populacji obserwacje zebrane przez TH NATRIX zostały pogrupowane poprzez łączenie obserwacji punktowych w klastry (stanowiska) ustalając strefy buforowe o promieniu 500 m wokół każdej obserwacji. Zabieg ten pozwala uniknąć zawyżenia liczby stanowisk wskutek dużego nagromadzenia obserwacji w jednym miejscu. Uzyskane wyniki wskazują, że nadal w zdecydowanej większości przypadków liczebność gniewoszy w obrębie klastrów (stanowisk) nie przekracza 10 osobników. Przykładowo, w województwie opolskim aż 58% obserwacji dotyczy zaledwie jednej populacji, pozostałe 33% to obserwacje pojedynczych osobników, a 9% to miejsca obserwacji kilku (<10) osobników. Bez precyzyjnych badań populacyjnych oszacowanie liczebności w poszczególnych rejonach kraju jest niemożliwe, jednak przedstawione wyniki sugerują, że większość miejsc, w których stwierdzono obecność gniewosza plamistego, charakteryzuje się najprawdopodobniej niską liczebnością, a to z kolei stanowi podstawowy czynnik ryzyka zaniku gatunku w danym miejscu.

Powyższe wnioski są zgodne z wynikami ogólnopolskiego monitoringu gniewosza prowadzonego na zlecenie Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska. Wyniki przedostatniej edycji monitoringu realizowanego w latach 2016-2017 (dane z edycji ostatniej w 2021 odrzucono z uwagi na niekorzystne zmiany w metodyce narzucone odgórnie, tj. wyłączenie okresu późno-letniego i jesiennego z czasu prowadzenia badań) obejmują 9 raportów dla gatunku na obszarach Natura 2000 oraz 24 raporty dla gatunku na stanowiskach. Zaledwie dla ¼ (6 spośród 24 raportów) stanowisk ogólny wskaźnik stanu populacji oceniono na korzystny (kategoria FV), podczas gdy najniższą kategorię (U2 – stan populacji zły) przyznano aż 8 stanowiskom. Dla pozostałych stanowisk stan populacji oceniono jako niezadowalający (kategoria U1). W przypadku 4 stanowisk nie oceniono wskaźnika stanu populacji (kategoria XX), ale w aż 3 przypadkach było to podyktowane brakiem lub skrajnie niską liczbą zaobserwowanych osobników gniewosza potencjalnie wynikającą z pogorszenia stanu populacji na danym stanowisku. Podobnie zaledwie ⅓, tj. 3 na 9 raportów dla gatunku na obszarach N2000 podaje korzystny (FV) stan populacji, podczas gdy pozostałe podają stan zły (U2), niezadowalający (U1) lub nieokreślony (XX; 1 przypadek jako efekt braku obserwacji gniewosza). Niekorzystny stan i negatywne trendy liczebności krajowej populacji gniewosza plamistego są zatem wskazywane niezależnie zarówno przez dane TH NATRIX, jak i wyniki ogólnopolskiego monitoringu.

III Ochrona stanowisk i siedlisk

Spośród 1196 wszystkich stanowisk (niezależnie od liczby obserwacji w klastrze) jedynie 3 z nich są objęte dedykowaną ochroną w postaci stref ochrony ostoi, a 110 znajduje się w obrębie rezerwatu przyrody bądź parku narodowego. Oznacza to, że ponad 90% stanowisk nie znajduje się w obrębie obszaru o skutecznym reżimie ochronnym, co jest kolejnym istotnym czynnikiem ryzyka zaniku stanowisk na drodze utraty i fragmentacji siedlisk. Należy zwrócić uwagę, że na terenie Polski rozwój obszarów chronionych przebiega w tempie niezwykle powolnym lub wcale. Przykładowo od roku 2001 nie powołano ani jednego nowego parku narodowego a od 2016 roku nie zwiększono powierzchni parków już istniejących. Istotnym problemem jest również brak wykorzystania dedykowanego narzędzia ochrony obszarowej, tj. tworzenia stref ochrony ostoi. Obecnie w Polsce istnieją zaledwie 3 (!) strefy ochronne gniewosza plamistego, podczas gdy w przypadku ptaków liczba utworzonych stref znacznie przekracza 3 tysiące (3100 to sumaryczna informacja otrzymana jedynie od części RDOŚ, które były w stanie podać nam konkretną liczbę stref dla ptaków), a w przypadku pozostałych dwóch strefowych gatunków gadów liczba stref wynosi 36. Rozbieżności te są niezrozumiałe, zważywszy, że prawo nie różnicuje podejścia do tworzenia stref między gatunkami wymienionymi w Załączniku 4 do Rozporządzenia w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt. Strefy ochrony ostoi dla ptaków i poszczególnych gatunków gadów mogą się jedynie różnić terminami, w których obowiązują, powierzchnią oraz sposobem definiowania obszaru strefy, ale brak w zapisach prawnych różnic, które uzasadniałyby aż taki rozdźwięk między praktyką ustanawiania stref dla ptaków a stref dla gniewosza. Jest to przykład rażącego ignorowania obowiązku ochrony gatunku i jego siedlisk wynikającego wprost z prawa obowiązującego w Polsce. Ikonicznym przykładem lekceważenia potrzeby ochrony populacji i siedlisk tego gatunki pomimo dostępności prawnego narzędzia ochrony w postaci strefy i licznych postulatów o konieczności jej powołania jest krakowski Zakrzówek. Wszystkie dotychczasowe wnioski o objęcie tego stanowiska ochroną strefową zostały odrzucone pomimo przytłaczającej ilości argumentów wskazujących na regularność występowania i rozrodu gniewosza w tym miejscu, a jednocześnie wysoki stopień zagrożenia stanowiska zabudową. Należy wyrazić nadzieję, że ochrona strefowa populacji gniewosza plamistego na krakowskim Zakrzówku zostanie w końcu wdrożona, a dotychczasowe zaniedbania to przypadek jednostkowy i nie będzie miał przełożenia na proces powoływania stref w innych miejscach.

Zwiększenie ochrony jest szczególnie ważne w świetle przywołanych powyżej wyników wskazujących na zły stan i tendencje spadkowe krajowej populacji gniewosza. Wiele populacji znajduje się w sytuacji, w której nasilająca się antropopresja stawia pod znakiem zapytania długoterminowe istnienie populacji w danym miejscu – tak jest m.in. pod Bydgoszczą, gdzie w wyniku rozbudowy wsi dochodzi do zmniejszania się areału gniewoszy i nasila się śmiertelność tych węży pod kołami samochodów, w wyniku upolowania przez zwierzęta domowe lub wreszcie – zanik dogodnych mikrosiedlisk. Jednocześnie stoimy na stanowisku, że należy nie tylko zmodyfikować definicję strefy ochrony ostoi dla gniewosza plamistego (o czym wspominano już w artykule Kolanek i inni 2017) i planować w nich prowadzenie zabiegów ochrony czynnej, ale również zachęcić Regionalne Dyrekcje Ochrony Środowiska do powoływania takich stref w sytuacji posiadania informacji o występowaniu populacji tego gatunku (a nie jedynie w odpowiedzi na wnioski składane przez podmioty niezależne). Jest to możliwe, ponieważ Generalna oraz Regionalne Dyrekcje Ochrony Środowiska posiadają szczegółowe dane dotyczące występowania gniewosza przekazane przez TH NATRIX po raz pierwszy w lipcu 2019 roku, a następnie w dniu 04.01.2022 r.

Podsumowując, należy uznać, że status gniewosza plamistego zaproponowany w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt w roku 2001 jest nadal aktualny, a stan ochrony gatunku w Polsce jest niewystarczający. Dla zachowania stabilnych populacji tego gatunku, a także łączności pomiędzy stanowiskami, które są czynnikami kluczowymi dla utrzymania potencjału ewolucyjnego krajowej populacji i jej utrzymania w długiej perspektywie czasowej niezbędne jest zintensyfikowanie prac nad tworzeniem stref ochrony ostoi na terenie całego kraju. Ochrona gniewosza plamistego i jego stanowisk jest szczególnie ważna jako narzędzie ochrony parasolowej współwystępujących gatunków gadów czy zbiorowisk roślinnych. Należy pamiętać, że poza wężem Eskulapa i żółwiem błotnym stan rozpoznania i ochrony pozostałych gatunków jest zatrważająco niski i nie należy wykluczyć włączenia kolejnych gatunków na listę taksonów o podwyższonym ryzyku wyginięcia w Polsce w kolejnych latach. Brak wdrożenia zdecydowanych działań zmierzających w kierunku ochrony krajowej populacji gniewosza plamistego będzie skutkował stopniowym zanikiem nie tylko tego gatunku, ale również innych współwystępujących gadów.

Obszerniejsza wersja niniejszego tekstu – w opracowaniu.