INFORMACJE O PROJEKCIE
Cel projektu:
Monitoring przyrodniczy służy do oceny stanu populacji gatunków chronionych, oceny zagrożeń oraz oceny stanu siedlisk zajmowanych przez te populacje. Na podstawie danych zebranych podczas monitoringu można długoterminowo zarządzać populacjami gatunków chronionych, co jest szczególnie ważne w przypadku gatunków takich jak gniewosz plamisty, gatunku statusie rzadkim i narażonym na wyginięcie, o wąskim spektrum zajmowanych siedlisk.
Zadanie publiczne obejmuje monitoring stanu populacji oraz siedlisk gniewosza plamistego Coronella austriaca w gminie Gogolin, a następnie opracowanie wskazań do ochrony biernej i czynnej gatunku. Wnioski płynące z monitoringu mogą być powielane i – po niewielkich modyfikacjach – adaptowane w innych częściach regionu (np. województwa), zwłaszcza w zakresie metodycznym i sposobów czynnej ochrony. Wpisuje się to w długoterminowe strategie zachowania populacji, wynikające z ustawowych obowiązków jednostek samorządowych i wspomaga realizowanie zadań własnych Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska oraz województwa w zakresie ochrony przyrody.
Broszura monitoringowa, będąca jednym z efektów projektu, przybliży mieszkańcom wyjątkowość gniewosza plamistego. Jest to o tyle istotne, że węże w szerszej świadomości społecznej nie budzą pozytywnych skojarzeń. Jednocześnie będzie ona zawierać zbiór praktycznych wskazówek, w jaki sposób monitorować populacje tego gada.
Miejscem realizacji zadania jest gmina Gogolin, szczególnie teren nowoutworzonego rezerwatu „Gogolińskie Gniewosze„, traktowany jako monitoringowa powierzchnia priorytetowa. Poza tym na terenie gminy wytypowanych zostało kilka dodatkowych powierzchni monitoringowych – są to powierzchnie na gruntach gminnych oraz należące do Nadleśnictwa Strzelce Opolskie (za zgodą zarządców).
Działania w ramach projektu:
Planowane działania są zgodne z projektem zadań ochronnych dla rezerwatu przyrody „Gogolińskie Gniewosze” jako powierzchni modelowej do prowadzenia tego typu działań (będącej jednocześnie priorytetową powierzchnią monitoringową) i obejmują m.in.:
1. monitoring populacji gniewosza za pomocą sztucznych kryjówek – celem kontroli liczebności populacji gniewosza plamistego;
2. monitoring zagrożeń, zwłaszcza antropopresji (m.in. za pomocą fotopułapki);
3. monitoring stanowiska/powierzchni prowadzony m.in. z wykorzystaniem drona – monitoring drzewostanu, podszytu i runa pod kątem zacienienia (obserwacja przekształceń siedliska) żeby wytypować powierzchnie do prowadzenia działań ochronnych w kolejnych latach.
Zamierzeniem projektu jest to, aby jego wyniki w realny sposób przyczyniły się do ochrony różnorodności biologicznej (poprzez ochronę gniewosza plamistego jako gatunku parasolowego).
Opis popularnonaukowy
W 2023 roku członkowie Towarzystwa Herpetologicznego NATRIX prowadzą monitoring przyrodniczy, skoncentrowany na rzadkim gatunku węża – gniewoszu plamistym. W ramach takiego monitoringu bada się zarówno stan populacji gadów, stan siedliska, w jakim populacje te żyją oraz bada się możliwe zagrożenia dla populacji jak i siedliska. Poniżej znajdą Państwo skrótowy opis naszych działań i dotychczasowych efektów.
Sam gniewosz to niewielki (50-70 cm) wąż, niejadowity i dla człowieka zupełnie niegroźny. Jest gatunkiem rzadkim i zagrożonym, wpisanym do Polskiej Czerwonej Księgi. Ma dość stonowane i mało rzucające się w oczy ubarwienie, co w zestawieniu z jego skrytym trybem życia (nawet wygrzewać lubi się częściowo ukryty) powoduje, że wcale nie tak łatwo napotkać go na swojej drodze. Ciało ma w odcieniach brązu i szarości, na głowie ciemną plamę w kształcie podkowy, która przechodzi w 2 lub 4 rzędy plam, biegnących przez cały tułów.
Monitoring prowadzony jest na kilku powierzchniach, z czego niewątpliwie najważniejszą jest rezerwat przyrody „Gogolińskie Gniewosze”, powołany w styczniu 2023 roku. Jest to pierwszy rezerwat faunistyczny (czyli taki, który ma za zadanie chronić konkretny gatunek zwierzęcia) w województwie opolskim, a także pierwszy rezerwat w kraju, którego ochrona dotyczy gniewosza plamistego!
W jaki sposób bada się populacje gniewosza? Pierwszym krokiem jest ich… złapanie. W tym celu wykorzystuje się dwie techniki terenowe: pierwsza polega na rozłożeniu w odpowiednich miejscach sztucznych kryjówek (pod które gady wpełzają), a następnie ich kontroli. Druga technika, tzw. metoda na upatrzonego, polega na spokojnym wędrowaniu w miejscach, gdzie spodziewamy się węży i ich uważnym wypatrywaniu.
Monitoring stanu siedliska polega na sprawdzeniu, czy otoczenie, w którym żyją węże, jest dla nich odpowiednie i czy nie zachodzą niekorzystne zmiany, które wpływałyby na populacje tego gatunku. Po pierwsze obserwuje się i rejestruje bazę pokarmową – w przypadku gniewosza są to głównie jaszczurki, ale także drobne ssaki czy duże owady np. chrząszcze. Na monitorowanym terenie jest ich bardzo dużo.
Po drugie, należy oszacować tempo zarastania siedliska – gniewosz bowiem to gatunek, który lubi tereny ekotonalne, czyli strefy przejściowe między terenem otwartym a mocniej zarośniętym (przez drzewa czy krzewy). Na podstawie takich obserwacji wyznacza się powierzchnie do czynnej ochrony, czyli np. koszenia części powierzchni lub usuwania pojedynczych drzew i krzewów. Obserwacje siedliska prowadzone są nie tylko z ziemi, ale i z powietrza – w tym celu wykorzystywany jest dron. Kilka ujęć z drona poniżej:
Innym z zagrożeń (po nadmiernym zarastaniu) jest działalność człowieka, w tym m.in. pojazdy przejeżdżające przez obszary zasiedlone przez gniewosze. W celu monitorowania presji człowieka na powierzchnie monitoringowe, w terenie zainstalowane są nowoczesne fotopułapki. Poza ludźmi nagrywają one również od czasu do czasu inne ciekawe stworzenia 🙂
Jeśli chodzi o węże to poza gniewoszami na obszarach objętych monitoringiem spotkać można zaskrońce zwyczajne Natrix natrix. To również zupełnie niegroźne dla człowieka stworzenia, żywiące się głównie płazami. Obok na zdjęciu odpoczywający pod sztuczną kryjówką młody osobnik.
A skoro już o płazach mowa to na terenie rezerwatu żyje wiele ich gatunków. Są bardzo rzadkie żaby zwinki (dalmatyńskie), dwa gatunki traszek – zwyczajna i grzebieniasta, rzekotki drzewne, żaby zielone. W związku ze zmianami klimatycznymi i suchymi wiosnami oraz upalnymi latami, miejsca ich rozrodu (czyli zbiorniki wodne) ulegają szybszemu wysychaniu, przez co rozród jest utrudniony lub wręcz niemożliwy. Czasem też zbiorniki wysychają po złożeniu jaj przez płazy – wówczas larwy mogą nie zdążyć się przeobrazić i giną w mule.
W tym roku członkowie Towarzystwa mieli okazję obserwować cykl życiowy płazów na terenie rezerwatu – od jaj, przez larwy, aż po młode osobniki. Udało się uchwycić nawet takie momenty jak tańce godowe traszek czy samice traszki zwyczajnej składające jaja – robią to, zawijając pojedyncze w liście roślin wodnych.
Poniżej zaobserwowane przez nas etapy życia płazów bezogonowych i ogoniastych:
Po prawej: poszczególne momenty w życiu żaby zwinki: jaja, młode larwy, wyrośnięta kijanka, młodociany osobnik tuż przed całkowitym przeobrażeniem.
Po prawej traszki zwyczajne: para (samiec i samica – samiec to ten bardziej kolorowy), składająca pojedyncze jajo samica traszki, larwa traszki.
W maju i czerwcu wieczorami usłyszeć można było rzekotki. Te naprawdę niewielkie, kilkucentymetrowej długości płazy, potrafią rechotać tak donośnie, że usłyszeć je można nawet z odległości kilku kilometrów. W ciągu dnia chowają się w trzcinach, gdzie są niemal niewidoczne – wieczorem dużo łatwiej je zauważyć.
Jak widać, mimo że zwierzęta chowają przed nami na ogół swoją codzienność, dobrze poprowadzony monitoring pozwala na moment zajrzeć w ich świat. Wszystko z jak największą ostrożnością, by nasza ingerencja przyniosła im pożytek, zamiast wyjść na niekorzyść.
Zadanie „Monitoring gniewosza plamistego w gminie Gogolin” jest współfinansowane z budżetu Województwa Opolskiego w ramach zadania publicznego „Organizacje pozarządowe dla opolskiej przyrody”.